Những chú lùn xinh xắn, ngộ nghĩnh trong Bạch Tuyết và bảy chú lùn là hình ảnh lưu lại trong ký ức trẻ thơ. Những chú lùn ấy những tưởng chỉ là sản phẩm sáng tạo của truyện cổ/phim hoạt hình, vậy mà nguồn gốc xa xưa là thần giữ của vốn được trang trí phổ biến nơi vườn tược các ngôi nhà ở châu Âu, với những tín niệm thiêng liêng.
1 Từ gnome/thần lùn giữ của bắt nguồn từ tiếng Latin mới, gnomus. Chúng thường được cho là xuất phát từ ngôn ngữ Hy Lạp gnosis (kiến thức), nhưng đúng hơn là có gốc từ genomos “người ở đất”. Những thần lùn giữ của lần đầu tiên hiện diện trong văn hóa dân gian truyền thống của Bắc Âu, và vì vậy rất khó để xác định chính xác nguồn gốc của chúng. Vào thế kỷ 16, nhà thuật giả kim Thụy Sỹ Paracelsus phổ biến thần lùn giữ của khi ông biểu thị chúng là nền tảng tâm linh quan trọng nhất. Theo quan điểm của ông, các thần lùn giữ của biểu trưng cho đất, một cách cụ thể là đá, khoáng, và sở hữu năng lực siêu nhiên nối kết với các vật chất đó.
Hình tượng thần lùn giữ của được biến đổi theo thời gian và khác biệt nhau ở các nền văn hóa. Khởi đầu, đa số các thần lùn đều được mặc định là xấu xí, những sinh vật xấu xí, hiếm có hình dáng và tính cách của con người như thần lùn giữ của ngày nay. Thực tế, chúng gần với các yêu tinh nhỏ, những nàng tiên biến dạng và có hành vi gần với muông thú hơn con người. Trái lại, ngày nay các thần lùn giữ của thường được miêu tả nhỏ xíu, có hình dáng chắc khỏe, mập mạp và mang tính cách của con người, đội chiếc mũ hình nón cao và ăn mặc thuần nhất các màu như xanh da trời, đỏ hay xanh lá cây. Trong lối miêu tả này, nam thần lùn giữ của thường có bộ râu dài và trắng. Họ thông minh như một con người (đôi khi còn được cho là người khôn ngoan), và có những tính cách giống con người.
Trong khi vẻ bề ngoài có thể khác biệt thì những truyền thống cổ xưa hơn và mới hơn đều chia sẻ tín niệm tương tự nhau về năng lực của người lùn: họ được cho rằng dễ dàng di chuyển xuyên lòng đất như con người đi lại trên mặt đất; nhanh nhẹn và khỏe mạnh một cách đáng kinh ngạc; sở hữu hầu hết các năng lực siêu nhiên trong việc vận dụng vật chất tự nhiên; và là người canh giữ quyết liệt, chống lại những tổn hại đến trái đất và đời sống hoang dã.
2 Giống nhiều linh vật dựa trên truyền thống truyền miệng, quan niệm về thần lùn giữ của ở mỗi nền văn hóa có đôi chút khác biệt. Những miêu tả dưới đây là các truyền thống phổ biến về thần lùn giữ của trên
khắp châu Âu.
Ở Thụy Điển, từ truyền thống để chỉ thần lùn giữ của là Tomte, từ những năm 1300. Chúng cũng được biết là Nisse ở Na Uy và Đan Mạch. Thần lùn giữ của được tin rằng sống đến 400 năm, rất cần cù, có lòng tốt, và khôn ngoan. Gia đình là quan trọng đối với họ và họ thường luôn vui vẻ. Các nữ thần lùn giữ của chỉ sinh con một lần, thường là sinh đôi. Họ thường sống ở những vùng nông thôn, đôi khi thậm chí (hoặc dưới) trang trại/nông trường, và sẽ cho người nông dân những lời khuyên hữu ích. Họ cũng được biết đến là những người canh gác/bảo vệ thiên nhiên và thú vật. Mặc dù họ tử tế và ân cần với con người nhưng những thần lùn giữ của vẫn rất bí hiểm, họ không bao giờ cho phép con người biết đến hang sâu nơi họ cư trú, không dạy ngôn ngữ của họ cho bất kỳ ai khác và chỉ xuất hiện khi họ muốn.
Trong thời gian gần đây, các thần lùn giữ của được cho rằng là những người trợ giúp cho ông già Noel Santa Claus, và ở Scandinavia, những hình ảnh Giáng sinh thường mô tả các thần lùn giữ của trong vai trò những người bé tí hon ở những vùng đất phương Tây khác.
Ở Đức, thần lùn thường gặp trong những câu chuyện thần kỳ nước Đức, bao gồm những truyện cổ tích của anh em nhà Grimm. Thần lùn giữ của nước Đức giống như những ông già khó tính, hay cằn nhằn, sống sâu dưới đất, canh gác các châu báu được chôn cất bên dưới đó. Bởi vì điều này nên các chủ ngân hàng Thụy Sỹ đôi khi coi là những “Thần lùn giữ của Zurich”.
Ở Hà Lan, từ Kabouter để chỉ thần lùn. Trong thần thoại và văn hóa dân gian Hà Lan, Kabouters là những con người nhỏ xíu sống dưới đất hay một số khác là các thần linh của gia đình bảo trợ nhà cửa.
Nói chung, thần lùn là những con người rụt rè. Nam thần có râu nhiều và dài (không giống những chú lùn/người lùn, họ thường không có nhiều râu), đội mũ chóp đỏ. Trong truyện dân gian Truyền thuyết
những chiếc giày gỗ Hà Lan, Kabouter đã dạy cho người Hà Lan cách làm nên những đôi giày gỗ.
3 Muộn nhất là vào thời Phục hưng, tượng trang trí vườn tược trở nên phổ biến ở châu Âu. Trong loại
này có những nhân vật gobbi (người lùn hay người gù của Ý). Đặc biệt, Jacque Callot tạo nên 21 mẫu gobbi, khắc in vào năm 1616. Cuối thế kỷ XVIII, sản phẩm gốm sứ “Gia đình những chú lùn” bắt đầu sản xuất và trở thành vật phẩm trang trí phổ biến suốt thế kỷ XIX. Ngoài ra, còn có loại tượng thần lùn tạc bằng gỗ do Thụy Sỹ sản xuất ở thị trấn Brienz. Tuy nhiều người tuyên xưng, song có lẽ Baehr và Maresch ở Dresden đã sản xuất tượng thần lùn bằng sành đầu tiên vào năm 1841. Khoảng năm 1860, nhiều tượng do Grafenroda sản xuất tại thị trấn Thuringa (Đức) là tượng sành. Còn Philip Griebel sản xuất tượng thú bằng gốm đất nung để trang trí và sản xuất thần lùn giữ của dựa trên nội dung thần thoại địa phương về các thần lùn tốt bụng hay giúp đỡ trong các khu vườn vào ban đêm.
Sau khi những thần lùn đầu tiên được Phillip Griebel sản xuất ở Đức, sở thích này nhanh chóng trải rộng khắp cả nước Đức và lan đến Pháp, Anh, nơi đây thú chăm sóc vườn tược là rất quan trọng. Con cháu Griebel vẫn sản xuất những thần lùn và đó là các nhà sản xuất cuối cùng của Đức; sau này mọi sản xuất đều được chuyển sang Ba Lan hay Trung Quốc. Hiện nay, riêng ở Đức có đến 25 triệu tượng thần lùn.
Những thần lùn giữ của truyền thống thường được làm là đồ đất nung hay sành. Người ta dùng đất sét lỏng rót vào các khuôn. Khi chúng trở nên cứng hơn thì được lấy khỏi khuôn, phơi khô và nung trong lò. Chúng được để nguội và sơn phết từng chi tiết như mong muốn và gửi đến trang trí cho các khu vườn.
Hình ảnh thần lùn giữ của biến đổi khác xa hơn trong những năm 1960-1970, khi những thần lùn giữ của plastic đầu tiên được sản xuất. Những thần lùn giữ của này theo kiểu mẫu của miêu tả năm 1937 của bảy chú lùn trong Bạch Tuyết và bảy chú lùn của Disney. Các hình ảnh thần lùn giữ của của Disney được xây dựng từ những minh họa trong sách trẻ em cổ điển The secret book of Gnomes (1976), trong nguyên bản Hà Lan Leven en werken van de Kanouter.
Ngoài ra, lễ diễu hành thần lùn giữ của còn được cử hành hằng năm tại lễ hội công viên Inman của Atlanta. Một số lượng lớn các thần lùn giữ của diễu hành chỉ xảy ra một lần được tổ chức, bao gồm ở Savannah, Georgia (4-2012) và Cleveland, Ohio (5-2011). Nói chung, đến nay hình tượng thần lùn phổ biến hầu như
khắp các nơi trên thế giới. Có điều, ở các nơi xa với nguồn đất nguồn cội, chúng là vật phẩm mỹ nghệ hơn là đối tượng tín ngưỡng.
Tài liệu tham khảo:
1. Wil Huygen. Gnomes. Harry N. Abram, 1977
2. Wil Huygen. The complete gnomes. Harry N. Abram, 1994
3. Wil Huygen, Rien Poortvliet. Secrets of the Gnomes. Harry N. Abram, 1987
4. Russell, Vivian. Gnomes. Frances Lincoln, 2006.
5. Way, Twigs. Garden gnomes, a history. Botley, Oxfordshire: Shire, 2009
6. Traeger, Karin. How a gnome is born. Zwergli from Griebel, 2007.
BÀI: HUỲNH THANH BÌNH
ẢNH: TƯ LIỆU
Theo Tạp chí Kiến Trúc Nhà Đẹp
